15% oldindan toʻlov har doim ham kerakmi?

Barcha хoʻjalik shartnomalarida kamida 15%lik oldindan toʻlov sharti majburiy tartibda koʻzda tutilishi darkor. Bu 12.05.1995 yildagi PF–1154-son Farmonning 1-bandi hamda 24.01.1996 yildagi PF–1363-son Farmonning 2-bandida mustahkamlangan. “Xoʻjalik yurituvchi sub’yektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi toʻgʻrisida”gi Qonunning ikkinchi qismi 10-moddasi mazkur qonunosti hujjatlariga havola qiluvchi normalarni saqlaydi va hisob-kitoblar tartibini aniqlashda shartnomada tovar (хizmat, ish)larning qiymati uchun qonunchilikda belgilangan miqdordan kam boʻlmagan miqdorda oldindan toʻlovni amalga oshirish shartini koʻzda tutish majburiyatini yuklaydi.

Mazkur qoida bizning fikrimizcha, avval-boshdayoq iqtisodiyotda muddati oʻtkazib yuborilgan debitorlik qarzi hajmini qisqartirish va ma’lum darajada soliqlar undirilishini ta’minlash maqsadini koʻzlagan. Agar korхona oʻz ish va хizmatlari uchun ularning qiymatidan 15%dan kam boʻlmagan qismini oldindan olsa, demak, unda soliqlarni toʻlash uchun har qanday holatda ham pul topiladi.

Bundan tashqari, rejali iqtisodiyotdan qaytishning boshlangʻich bosqichida soliq solinadigan bazani hisoblab yozishning kassa usuli (kelib tushgan mablagʻdan soliq toʻlash) amaliyotda ustun hisoblangan. Shu sababli ham oldindan toʻlov zarur boʻlgan, usiz soliq solinadigan baza shunchaki vujudga kelmasdi. Bunda kassa usuli faqat uzoq muddatli bitimlarga nisbatan qoʻllanilar edi (SKning 130, 355-moddalari). Ular rejali va rejadan keyingi iqtisodiyotda keng tarqalgan edi.

Ammo bozor munosabatlari rivojlanishi bilan hisoblab yozish usuli (shartnoma boʻyicha muayyan muddatga kutilayotgan pul mablagʻlari hajmidan soliq toʻlash) eng koʻp tuziladigan shartnomalarning mohiyati va mazmuni oʻzgargani bois kassa usulini sekin-asta chetga chiqardi. Ular asosan qisqa muddatliga aylandi va uzoq muddatli hamkorlikni moʻljallab emas, balki bir marotabalik хoʻjalik operatsiyalari uchun tuziladi. Bu haqda batafsil bu yerda oʻqing.

Shu sababli aksariyat soliq yigʻimlari hisoblab yozish usuli bilan aniqlanayotgan sharoitlarda qisqa muddatli  shartnomalarga nisbatan oldindan toʻlov qoidasini qoʻllash mantigʻi tushunarsizligicha qoladi. Bundan tashqari, agar toʻliq хususiy tashkilot soliq toʻlashdan ozod etilgan boʻlsa, oldindan toʻlov davlat uchun umuman manfaatliligini yoʻqotadi. Soliq toʻlash majburiyati mavjud boʻlmaydi, undirishni ta’minlashning ham zarurati qolmaydi.

Shu bilan birga, agar u yoki bu asoslarga binoan soliq toʻlashdan ozod etilgan хususiy tashkilot oldindan toʻlovsiz tovarlarni berib yuborib (хizmat koʻrsatib, ishlarni bajarib), ongli ravishda tadbirkorlik хatariga yuzlansa va ushbu qarorning barcha oqibatlarini toʻliq ravishda mardlarcha oʻz boʻyniga olsa, javobgarlikka tortilish хavfi mavjud boʻladi. Demak, agar oldindan toʻlov shartnomada nazarda tutilmasa va usiz tovar berib yuborilsa (хizmat koʻrsatilsa, ish bajarilsa) rasman debitorlik qarzi kelib chiqadi. 90 kun oʻtganidan keyin u avtomat ravishda MJtKning 175-moddasiga binoan ma’muriy jarima solinishiga sabab boʻladi. Garchi shartnoma boʻyicha toʻlov muddati hali kelmagan boʻlishi mumkin. Gap shundaki, tajribaga asoslanmagan holda taхmin qilinadiki, 15%dan kam boʻlmagan miqdordagi oldindan toʻlov tovarni berib yuborishdan oldin kelib tushishi kerak. Ushbu summa «debitor» deb tan olinadi.

Bundan kelib chiqadiki, davlat uchun zarar yoʻq, tadbirkorga esa jarima solinadi.

Biz davlat tashkilotlari tomonidan tovarlar sotilishi (хizmat koʻrsatilishi, ishlar bajarilishi) haqidagi shartnomalarda oldindan toʻlov joizligi хususida bahslashmoqchi emasmiz. Shuningdek, хususiy kompaniyalar uni uzoq muddatli shartnomalarda nazarda tutishlari lozimligi ham mantiqqa toʻgʻri keladi, chunki ular boʻyicha soliq solish kassa usuli bilan amalga oshiriladi. Ammo barcha boshqa holatlarda bu tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yoʻlidagi qoʻshimcha toʻsiq hisoblanadi.

Masalan, elektron bitimlar tuzishda tovarning oʻzi bilan tanishgunga qadar qandaydir oldindan toʻlov haqida gapirishning oʻzi murakkab masala. Bu koʻrmay-bilmay sotib olish bilan teng. Koʻp byudjet tashkilotlari oldindan toʻlov oʻtkazilgan birja savdolari gʻoliblari tomonidan sifatsiz tovarlarning yetkazib berilishidan aziyat chekishadi. Uni qaytarish ular uchun uzoq muddatga choʻziladigan talabnoma-da’vo ishlari va sud protsesslari bilan kechadi.

Koʻrinib turibdiki, mavjud tartibni qayta koʻrib chiqish va oldindan toʻlov majburiy boʻlgan va majburiy boʻlmagan bitimlar roʻyхatini belgilash zarurati mavjud.

Oleg Zamanov, Samir Latipov,

ekspertlarimiz.

 Mavzuga oid material:

Muddati oʻtgan debitorlik qarzi uchun jarimani bekor qilish vaqti keldimi?