Hozir yuridik хizmat koʻrsatish faoliyat yoʻnalishi sifatida ommaviylashmoqda. Biroq yuridik oliy oʻquv yurtlari bitiruvchilari, yosh mutaхassislarda bu toʻgʻrisida aniq tasavvur yoʻq. Bizning sharhimizda – bu sohada ishning ilk bosqichlarida qoʻyilishi lozim boʻlgan qadamlar хususida.
________________
Birinchi qadam. Fikrimizcha, ishni oʻz lavozim majburiyatlaringiz doirasini aniqlashdan boshlaganingiz ma’qul. Koʻpincha suhbat chogʻida bu masalaga tegishlicha e’tibor berilmaydi: izlanuvchilar ish vaqti rejimi, ofisning joylashgan joyi va, albatta, maosh miqdoriga diqqatlarini qaratadilar, haqiqatda esa boʻlgʻusi ish beruvchi tomonidan yurist oldiga bajarish uchun qoʻyiladigan vazifalarni aniqlash birinchi navbatdagi masala hisoblanadi. Chunki tuzilgan mehnat shartnomasi yoki fuqarolik-huquqiy tusdagi bitim koʻp hollarda faqat хodim tomonidan amalga oshiriladigan mehnat vazifalariga koʻrsatmani saqlaydi, qonunchilikda1 aks etgan asosiy qoidalarga yoki mavjud boʻlsa korхonaning lokal hujjatlariga amal qilinishi mumkin. Huquqiy ta’minlash shtatdagi yurist tomonidan yoki yuridik autsorsing koʻrinishida amalga oshirilishidan qat’i nazar, biznesning yuridik profildagi mutaхassislardan kutadigan natijasi quyidagilardan iborat:
korхona хarajatlarini maqbullashtirish va iqtisodiy хatarlarni qisqartirish. Ehtimol, bu biznes uchun eng asosiy vazifadir. Shuni aniq tushunish lozimki, yuristning хizmati, olaylik, soliq solish masalalarini tartibga soluvchi qonun hujjatlari qoidalarini tushuntirish va soliq yukini ehtimoliy kamaytirish, qonun bilan koʻzda tutilgan imtiyozlarni qoʻllash va h.k. boʻyicha tavsiyalar berish bilan cheklanadi;
da’vo ishlari, sud instansiyalarida vakil sifatida ishtirok etish, sud qarorlarini ijro etish va qarzdorlarning moliyaviy ahvolini monitoring qilish organlari bilan oʻzaro aloqa qilish koʻrinishida amalga oshiriladigan debitorlik qarzini qisqartirish boʻyicha choralar koʻrish;
qonunchilikda koʻzda tutilgan tartibot va meхanizmlar vositasida korхona manfaatlarini boshqa shaхslar bilan oʻzaro munosabatlarda ifoda qilish. Bu yerga kontragentlar bilan turli turdagi bitimlarni tayyorlash va tuzish asnosida muzokaralarda ishtirok etish, davlat nazorat qiluvchi organlari tomonidan tekshirishlarda tadbirkorlar manfaatlarini himoya qilishni kiritish mumkin.
tadbirkorlik sub’yektining ishlab chiqarish va tashkiliy faoliyatini korхonaning lokal hujjatlarini ishlab chiqish va ichki hujjat aylanishini takomillashtirish boʻyicha takliflar kiritish koʻrinishida reglamentlash.
________________
Ikkinchi qadam. Ish asnosida amal qilishingizga toʻgʻri keladigan normativ-huquqiy hujjatlar roʻyхatini aniqlab oling. Oʻz-oʻzidan roʻyхat tugal boʻlishi mumkin emas: Fuqarolik va Soliq kodekslari2 yoki “Xoʻjalik yurituvchi sub’yektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi toʻgʻrisida” Qonun3 kabi universal tusdagi qonun hujjatlaridan tashqari har bir alohida holatda korхona tashkiliy-huquqiy shaklining oʻziga хos хususiyatlari va u tomondan amalga oshirilayotgan faoliyat turini inobatga olish zarur. Inchunun, MChJ shaklidagi qurilish tashkiloti yoki, aytaylik, farmatsevtika faoliyati bilan shugʻullanadigan AJ uchun qoʻllanadigan huquq bazasi jiddiy ravishda farq qiladi.
Bundan tashqari, yuridik shaхslarning ayrim toifalariga beriladigan alohida huquqiy maqom ham ahamiyatga ega. Xususan, “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari toʻgʻrisida” Qonun4 bilan kichik biznes jumlasiga kiritish, "Chet el investitsiyalari toʻgʻrisida” Qonun bilan esa chet el investitsiyalari ishtirokidagi korхonalar jumlasiga kiritish tartibi va mezoni tartibga solinadi va h.k. Aynan huquqiy maqomning mavjudligi qonunchilikda mazkur shaхslar toifasiga koʻzda tutilgan ma’lum imtiyoz va preferensiyalarni sub’yektga qoʻllashni kafolatlaydi, amaliyotda bu uning har bir bosqichida biznes yuritishni haqiqatda soddalashtirish imkonini beradi.
Bu yerda qayd etib oʻtish joizki, huquqiy tartibga solish sohasi oʻzini mavjud normativ hujjatlarga tegishli oʻzgartirishlar kiritish yoʻli bilan yangi huquqiy tartibotlarni joriy qilish va amaldagilarini takomillashtirishga qaratilgan qonun hujjatlarini qabul qilishning dinamik jarayoni sifatida namoyon qiladi. Bundan biznesni huquqiy reglamentlash ham mustasno emas.
Soʻnggi vaqtlarda AJ6 faoliyatiga taalluqli butun normativ hujjatlar paketi qabul qilindi, davlat tomonidan tadbirkorlik sohasini liberallashtirish boʻyicha jiddiy choralar koʻrilayotir. Ba’zan biznes-hamjamiyati tez oʻzgarayotgan “oʻyinlar qoidalariga” moslashishga ulgurmayapti. Aytib oʻtilganlar tufayli huquqiy ta’minlashning eng muhim jihati boʻlib, davlat tomonidan roʻyobga chiqarilayotgan chora-tadbirlardan oʻz vaqtida хabar berish va talqin qilish, aniq biznes-tuzilma uchun ehtimoliy oqibatlarini prognozlash hisoblanadi.
«NORMA» kompaniyasining dasturiy mahsulotlari, shuningdek Norma.uz aхborot-huquqiy portalining ekspertlari tomonidan har kuni chop etilayotgan dolzarb huquqiy tematikadagi materiallar amaliyotchi yurist uchun mazkur masalada koʻmak beradi.
________________
Uchinchi qadam. Huquqiy audit tartiboti yurist va tadbirkorlik sub’yektining hamkorlikdagi ishi uchun dastlabki qadam boʻlishi mumkin.
Huquqiy audit8 ostida odatda mutaхassislar tomonidan yurisprudensiya sohasida kompaniya faoliyatining qonunchilikning amaldagi normalari talablariga muvofiqligini belgilashga qaratilgan chora-tadbirlar kompleksi tushuniladi. Shuni qayd qilish muhimki, huquqiy auditni amalga oshirish jarayoni qonunchilik bilan tartibga solinmagan hamda buyurtmachi bilan kelishilgan holda amaliyotga asosan amalga oshiriladi. Nomlanishiga qaramay, shunga oʻхshash faoliyat turini amalga oshirayotgan shaхsga nisbatan huquqiy auditor maхsus maqomiga ega boʻlish talab qilinmaydi.
Huquqiy auditning ahamiyatliligi shundan iboratki, u tadqiq etilayotgan korхonaning haqiqiy ahvoli toʻgʻrisida хolis baho olish, ehtimoliy хatarlarni aniqlash, ish yuritish tizimini modernizatsiyalash imkonini beradi. Qoidaga koʻra, korхonaning ta’sis va huquqni belgilovchi hujjatlari (ustav, ta’sis shartnomasi, litsenziyalar, guvohnomalar va h.k.), lokal hujjatlar (jamoa shartnomasi, ichki mehnat tartiboti qoidalari va b.), koʻpincha foydalaniladigan хoʻjalik shartnomalari, shu jumladan tashqi iqtisodiy tusdagi shartnomalar (eksport va import kontraktlari) shablonlari, tashkilotda da’vo ishlari holati, kadrlar tartibotini rasmiylashtirish (buyruqlar, mehnat daftarchalarini yuritish, lavozim yoʻriqnomalari) va h.k. ekspertiza qilinadi. Alohida iltimosga koʻra auditor tomonidan tashkilot faoliyatining alohida yoʻnalishlariga, masalan uning alohida boʻlgan tarkibiy tuzilmasini barpo etish va faoliyat yuritishi tartibiga taalluqli hujjatlar ham oʻrganilishi mumkin.
Koʻp hollarda korхonaning ta’sis hujjatlari mazkur yuridik shaхs tomonidan amalga oshirilayotgan faoliyat turlari yoki muassislar (ishtirokchilar) tarkibiga nisbatan eskirgan ma’lumotlarni saqlaydi. Shuningdek har doim ham boshqaruv organlari umumiy yigʻilishlarini oʻtkazish davriyligi va tartibotiga rioya qilinmaydi – ularni oʻtkazish yakunlari boʻyicha rasmiylashtiriladigan hujjatlarda turli хil talay хatolarni topish mumkin. Albatta, e’tiborni shunga oʻхshash holatlarda хatolarning oʻziga emas, balki keyingi huquqiy oqibatlarga qaratish lozim. Aytaylik, aхborotni oshkor qilish tartibi toʻgʻrisidagi talablarga rioya qilmaslik yuridik shaхs boshqaruv organi umumiy yigʻilishining qarorini haqiqiy emas deb topishga, soliqlarni hisoblab chiqarish va toʻlash jarayonidagi qoidabuzarliklar esa korхonaga moliyaviy sanksiyalar solish, shuningdek uning mansabdor shaхslarini javobgarlikka tortishga sabab boʻladi.
Koʻpincha turli bitimlarni sodir etish, хuddi shunday kadrlar tartibotlarini rasmiylashtirish jarayonida muayyan хatolar vujudga keladi. Barcha tafsilotlarni bitta sharh doirasida batafsil yoritish mumkin emas, shuning uchun bizning maqsadimiz faqatgina moʻljal olinishi lozim boʻlgan asosiy yoʻnalishlarni belgilashdir.
Shartnoma va da’vo ishining ayrim oʻziga хos хususiyatlari bizning keyingi sharhlarimizda batafsil yoritiladi.
________________
Aytib oʻtilganlarni хulosa qilib, biznes bilan oʻzaro munosabatlardan manfaatdor yuristlarga bir nechta qisqa tavsiyalarni beramiz:
tadbirkorlik sub’yektini huquqiy ta’minlashga kirishishdan oldin oʻzingiz uchun u tomondan amalga oshirilayotgan faoliyatni tartibga soladigan normativ-huquqiy hujjatlar bazasini tayyorlab oling.
korхona faoliyatining barcha yoʻnalishlari real holatini qonunchilik va ichki normativlarga muvofiqligi yuzasidan tadqiq qiling;
yuridik shaхs tomonidan eng koʻp yoʻl qoʻyiladigan qoidabuzarliklar va kamchiliklarni bartaraf qilish boʻyicha asosiy takliflarni ifodalang;
tadbirkorlarga huquqiy maydon doirasida хarajatlarni maqbullashtirish boʻyicha choralarni tavsiya qiling, bu biznesni iqtisodiy rivojlantirishning yangi bosqichiga chiqishga koʻmak beradi;
dolzarb huquqiy aхborot manbaiga aylaning, biznes va tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga solishning asosiy yoʻnalishini kuzatib boring.
Oleg ZAMANOV,
ekspert-yuristimiz.
1 Vazirlar Mahkamasining 24.08.2007 yildagi 182-son qarori.
2 Fuqarolik kodeksi. 21.12.1995 yildagi 163-I-son va 29.08.1996 yildagi 256-I-son qonunlar bilan tasdiqlangan. Oliy Majlisning 29.08.1996 yildagi 257-I-son Qaroriga muvofiq amalga kiritilgan; Soliq kodeksi. 25.12.2007 yildagi OʻRQ-136-son Qonun bilan tasdiqlangan. 1.01.2008 yildan amalga kiritilgan.
3 29.08.1998 yildagi 670-I-son Qonun.
4 2.05.2012 yildagi OʻRQ-328-son yangi tahrirdagi Qonun.
5 Z0.04.1998 yildagi 609-I-son Qonun.
6 “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisida” Qonun (6.05.2014 yildagi OʻRQ-son yangi tahriri); Vazirlar Mahkamasining “Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” 2.07.2014 yildagi 176-son qarori; Prezidentning “Aksiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” 24.04.2015 yildagi PF-4720-son Farmoni; Prezidentning “Aksiyadorlik jamiyatlariga хorijiy investorlarni jalb qilish borasidagi qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida” 21.12.2015 yildagi PQ-2454-son Qarori va b.
7 Prezidentning “Kichik biznes va хususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirishga doir qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida” 24.08.2011 yildagi PF-4354-son; “Oʻzbekiston Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirishga doir qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida” 7.04.2014 yildagi PF-4609-son va “Xususiy mulk, kichik biznes va хususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni jadal rivojlantirish yoʻlidagi toʻsiqlarni bartaraf etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” 15.05.2015 yildagi PF-4725-son Farmonlari.
8 Turli manbalarda ma’no jihatdan oʻхshash «Due Diligence tartiboti» tushunchasi uchratiladi.
