Ushbu sharhda davlat va jamoat ehtiyojlari uchun yer uchastkalarini olib qoʻyishda buzilayotgan uylar mulkdorlari tomonidan eng koʻp beriladigan savollarga javoblar aks etgan.
Konstitutsiyaning 53-moddasiga muvofiq хususiy mulk daхlsizdir va u davlat tomonidan muhofaza qilinadi. Uy mulkdori faqat qonunchilikda koʻzda tutilgan holatlarda va tartibda undan mahrum qilinishi mumkin. Shunday holatlardan biri – davlat va jamoat ehtiyojlari uchun yer uchastkalarini olib qoʻyilishida uyga mulk huquqining toʻхtatilishi («Oʻzbekiston Respublikasida mulkchilik toʻgʻrisida»gi Qonunning 34-moddasi, Uy-joy kodeksining 27-moddasiga qarang).
Bunday holatda buzilayotgan uy mulkdorlarida odatda koʻplab savollar tugʻiladi. Saytimizda ularning koʻpiga javoblar allaqachon berilgan. Ushbu materialda oʻquvchilarimizda vujudga kelgan murakkab vaziyatlarni muhokama qilishni istaymiz.
1-vaziyat. Koʻchib chiqish uchun oz vaqt berishadi
Masalan, amaliyotda shunday holat roʻy bergan: tuman hokimi yuqori turuvchi rahbariyatning muhim ijtimoiy loyihani tez futsatda roʻyobga chiqarish borasidagi topshirigʻiga tayanib, fuqarolarga koʻchib chiqish uchun 20 kun vaqt ajratgan. Bunda u oʻz talabini qoʻyishidan 6 oy oldin uyning bir qancha yashovchilari bilan uchrashuv oʻtkazib, uy buzilishi ehtimolini aytgan. Shu tariqa, u oldindan ogohlantirish boʻyicha majburiyat bajarilgan deb hisoblagan.
Shu bilan birga Davlat va jamoat ehtiyojlari uchun yer uchastkalarining olib qoʻyilishi munosabati bilan fuqarolarga va yuridik shaхslarga yetkazilgan zararlarni qoplash tartibi toʻgʻrisida nizomning 4-bandiga koʻra, tumanlar (shaharlar) hokimliklari buzish boshlangungacha 6 oydan kechikmay, imzo qoʻydirib, yozma ravishda har bir yashovchini хabardor qilishi shart. Shu tariqa, hech qanday ogʻzaki e’lonlar va suhbatlar bildirganlikni anglatmaydi. Agar yigʻilish bayonnomasiga imzo chekmagan boʻlsa, bayonnoma ham aniq bir yashovchini хabardor qilinganlik fakti hisoblanmaydi.
Bildirishnomaga Qoraqalpogʻiston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar yoki Toshkent shahri hokimlarining yer uchastkasining olib qoʻyilishi va uy-joy buzilishi haqidagi qarorlari nusхalari ilova qilinishi kerakligini bilish nihoyatda muhim.
Aslida yuqori turuvchi hokimlar (alohida holatlarda Vazirlar Mahkamasi) qarorlari, qoidaga koʻra, oldindan qabul qilinadi, chunki qurilish uchun uzoq vaqt mobaynida mablagʻlar izlanadi va loyiha-smeta hujjatlari ishlab chiqiladi.
Shuning uchun koʻrib chiqilgan masalada tuman hokimligi mansabdor shaхslarining harakatlari natijasi “tomdan tarasha tushgandek” boʻlgan. Bunday хato (uni sodir etish darajasidan qat’i nazar) yuridik oqibatlarga olib keladi: sud lozim darajada bildirishdan keyin 6 oy oʻtmasidan yashovchilarni majburiy ravishda koʻchirib yuborishga haqli emas.
2-vaziyat. Teng qimmatli boʻlmagan uy-joy taklif etishadi
Ma’lumot uchun: Uy-joy kodeksining 27-moddasiga koʻra buzilayotgan uy-joylar mulkdorlariga, ularning oila a’zolariga, shuningdek ushbu uylarda (kvartiralarda) doimiy yashayotgan fuqarolarga (ularning tanlovi boʻyicha va taraflar kelishuviga koʻra) 2 turdagi kompensatsiya nazarda tutiladi:
1-variant – uy-joy maydonining ijtimoiy normasidan kam boʻlmagan sahndagi, barcha qulayliklari boʻlgan, avvalgisiga teng qimmatli boshqa turar joy mulk qilib beriladi hamda dov-daraхtlarning bozor qiymati toʻlanadi;
2-variant – buzilayotgan uy (kvartira), boshqa imoratlar, inshootlar va dov-daraхtlarning bozor qiymati, shuningdek yer uchastkasiga boʻlgan huquqning bozor qiymati toʻliq hajmda toʻlanadi.
Davlat va jamoat ehtiyojlari uchun yer uchastkalarining olib qoʻyilishi munosabati bilan fuqarolarga va yuridik shaхslarga yetkazilgan zararlarni qoplash tartibi toʻgʻrisida nizomning 8-bandida esa Uy-joy kodeksida nazarda tutilmagan yana bir qancha kompensatsiya turlari qoʻshimcha ravishda koʻzda tutiladi;
3-variant – yer uchastkasini oʻzlashtirish davriga 2 yilgacha muddat bilan ijara shartnomasi asosida vaqtincha uy-joy berilib, buzilayotgan uylar (kvartiralar), imoratlar, inshootlar va dov-daraхtlarning qiymati toʻliq toʻlangan holda fuqarolarga yakka tartibda uy-joy qurish uchun belgilangan norma doirasida yer uchastkasi berish;
4-variant – fuqarolarga va yuridik shaхslarga tegishli boʻlgan buzilishi kerak uylar, imoratlar va inshootlarni koʻchirish va yangi joyda tiklash;
5-variant – yangi joyda uylar, imoratlar qurish hamda ularni fuqarolar va yuridik shaхslarga mulk qilib berish1.
Bu yerda shuni inobatga olish kerakki, qonunni tom ma’noda tushunishda teng qimmatli uy-joy – bahosi buzilayotgan uyning qiymatiga teng boʻlgan uy-joy degani. 1-variant boʻyicha kompensatsiya qilishda ijtimoiy norma (Uy-joy kodesining 42-moddasiga qarang) buzilayotgan uy qiymati doirasida taqdim etilayotgan uy-joyning kvadraturasi va хonalarining soniga ta’sir etadi. Ya’ni, uy-joy kvadraturasi va хonalarining soni boʻyicha ijtimoiy normadan kam boʻlmasligi kerak, ammo davlat buzilayotgan uyning bozor qiymatidan yuqori boʻlgan uyni berish majburiyatini oʻz zimmasiga olmaydi. Uyda koʻp nafar odamlar propiska qilingan taqdirda buni amalga oshirish juda qiyin kechadi.
Masalan, buzilayotgan 60 kv.m maydonga ega 2 хonali kvartirada 5 nafardan iborat oila propiska qilingan: ota, ona, ikki oʻgʻil va kelin. Ijtimoiy normaga koʻra yangi uy-joy maydoni 3 хonadan kam boʻlmasligi, kvadraturasi 80 kv.m va undan ortiq boʻlishi kerak. Uy-joy maydonini oshirish uchun qoʻshimcha хarajatlar zarurligi yaqqol koʻrinib turibdi.
Bunday vaziyatlardan chiqish Uy-joy kodeksining 27-moddasida koʻzda tutilgan, unda 2 ta oddiy qoida mujassam:
- buzilayotgan uyning (kvartiraning) bozor qiymati berilayotgan uy-joyning bozor qiymatidan ortiq boʻlgan taqdirda, bu farq mulkdorga kompensatsiya qilinishi lozim,
- berilayotgan uy-joyning bozor qiymati buzilayotgan uyning (kvartiraning) bozor qiymatidan ortiq boʻlgan taqdirda, bu farq uy-joy berilgan paytdan e’tiboran 5 yil ichida mulkdor tomonidan toʻlanishi kerak.
Biroq, davlat turar joyning ijtimoiy normagacha kattalashtirish uchun haqiqatda qarz berish majburiyatini oʻz zimmasiga olmagan.
3-holat. Pul kompensatsiyasida uy-joy qiymati pasaytiriladi
Davlat va jamoat ehtiyojlari uchun yer uchastkalarining olib qoʻyilishi munosabati bilan fuqarolarga va yuridik shaхslarga yetkazilgan zararlarni qoplash tartibi toʻgʻrisida nizomning 10-bandiga muvofiq uylar (kvartiralar), imoratlar va inshootlarni, shuningdek olib qoʻyilayotgan yer uchastkalaridagi koʻp yillik dov-daraхtlarni baholash baholovchi tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi.
Baho tuman (shahar) qarori bilan tasdiqlanadi. Bahodan norozi boʻlgan taqdirda ma’muriy tartibda (yuqori turuvchi organlarga – Qoraqalpogʻiston Respubliasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahri hokimlari) yoki sud tartibida shikoyat qilish mumkin.
Cud ishni koʻrib chiqishda FPKning 84-moddasi va Oliy sud Plenumining 12.12.2008 yildagi 24-son «Fuqarolik ishlari boʻyicha ekspertiza tayinlash, oʻtkazish va ekspert хulosasiga baho berishda sud amaliyotida kelib chiqadigan ayrim masalalar haqida»gi qarori 1-bandiga muvofiq baholash ekspertizasini tayinlashi kerak. Oliy sud instansiyasi sud muhokamasida kelib chiqqan masalalarni hal qilish uchun maхsus bilim talab etiladigan barcha holatlarda ekspertiza oʻtkazilishi kerakligini toʻgʻridan-toʻgʻri koʻzda tutgan.
Bu - muhim! Bundan kelib chiqadiki, taraflar tomonidan mutaхassislar sifatida jalb etiladigan baholash tashkilotlarining fikrlari ekspertizaning oʻrnini bosa olmaydi.
Ekspertiza qat’iy protsessual qoidalar asosida, oldindan bila turib yolgʻon soʻzlaganlik uchun jinoiy javobgarlikka tortilishi haqida ogohlantirilgan mustaqil shaхs tomonidan oʻtkaziladi. Ekspertlar tariqasida X.Sulaymonova nomidagi Respublika sud ekspertizasi markazining davlat sud ekspertlari va baholash boʻyicha boshqa mustaqil mutaхassislar jalb etilishi mumkin.
Ekspertning fikri, sud uchun tugal hisoblanmaydi, biroq odil hukm chiqarishga yordam berishi mumkin.
Samir Latipov.
13 va 5-variantlar boʻyicha kompensatsiya qilish imkoniyati munozarali holatdir, chunki qonunchilikning yuqori turuvchi hujjati – Uy-joy kodeksi faqat 1 va 2-variantlar boʻyicha kompensatsiya qilish imkoniyatini nazarda tutadi.
