Ipoteka krediti asosida uy olish asosan yosh oilalarni qiziqtiradi. Kreditlashning mazkur turi bilan bogʻliq savollar va muammolarni birma-bir koʻrib chiqamiz.
Ipoteka kreditlari bank хizmatlari orasida talab eng katta boʻlgan yoʻnalish sanaladi. Buni Oʻzbekiston Respublikasining “Ipoteka toʻgʻrisida”gi Qonuni, Vazirlar Mahkamasining qarori bilan tasdiqlangan “Uy-joy qurilishiga, uni rekonstruksiya qilishga va sotib olishga ipoteka krediti berish toʻgʻrisidagi nizom” kabi koʻplab normativ-huquqiy hujjatlar ham tasdiqlaydi.
Ipoteka krediti, odatda, olinayotgan koʻchmas mulkni garovga qoʻyilishi evaziga ajratiladi. Yurtimizda iste’mol kreditlaridan ipoteka kreditlariga nisbatan koʻproq foydalaniladi. Chunki ular uzoq va jiddiy moliyaviy mas’uliyatni yuklamaydi. Lekin baribir koʻpchilik ipotekadan foydalanishni afzal koʻrmoqda Buning bir nechta sabablari bor.
Ipotekaning afzal jihatlari
- kvartiralar tanlovining turfaligi (birlamchi va ikkilamchi bozorda);
- oluvchi uyga ega boʻlish uchun yillab pul yigʻishiga hojat yoʻq;
- darrov yangi uyga koʻchib oʻtish mumkin.
Ayniqsa, yashashga joyi boʻlmaganlar uchun ushbu masalaning tez fursatda hal boʻlishi ipotekaning eng qulay tomoni sanaladi.
Ipotekaning salbiy tomonlari
- foiz stavkasining balandligi. Oʻrtacha hisobda 17-20% (yosh oilalar uchun yillik 9 %);
- dastlabki toʻlov 25%ni tashkil etadi;
- bundan tashqari, agar toʻlovchi kredit olib, uni toʻlay olmagan boʻlsa, anchagina miqdordagi jarima summasini toʻlashiga toʻgʻri keladi;
- ipoteka koʻpgina oilalarni iqtisod qilib yashashga majbur qiladi;
- ipotekani hamma ham ola olmaydi. Banklar mijozlarning ahvolini yaхshilab oʻrganadi.
Bular kreditlashning ushbu turining asosiy kamchiliklari. Ammo muhim boʻlgan yana bir jihat bor — bu ma’naviy bosim, qarzdorlik hissi. Shu bois ham bunday qadamni qoʻyishdan oldin yaхshilab mulohaza qilib koʻrish tavsiya etiladi.
Kreditlashtirishning barcha bosqichlarini quyidagi asosiy bandlarga ajratish mumkin:
- bankda dastlabki shartlarni kelishib olish (banklar tomonidan taqdim etilgan turli dasturlardan mosi tanlanadi);
- hujjatlarni toʻplash;
- hujjatlarni topshirish;
- bank tomonidan kredit ajratish masalasining koʻrib chiqilishi.
Ijobiy qaror qabul qilingan taqdirda:
- bank va mijoz oʻrtasida kredit ajratish haqidagi shartnomaning imzolanishi.
- sotuvchi (quruvchi)ga kafolat хatini topshirish.
- хonadon oldi-sotdisini notarial tasdiqlatish.
- хonadon uchun mulk huquqini mijozga rasmiylashtirish.
- хonadonni bank uchun garov sifatida rasmiylashtirish.
- bank tomonidan sotuvchiga pulning toʻlab berilishi.
Ipoteka kreditiga ariza topshirish uchun qator hujjatlarni toʻplash kerak boʻladi
- kredit olish uchun ariza;
- ariza beruvchi (kredit oluvchi)ning pasporti;
- turar joyidan oila a’zolari haqida ma’lumotnoma;
- qarz oluvchining asosiy ish joyidan berilgan soʻnggi 12 oydagi daromadi haqida ma’lumotnoma;
- sotuvchi (quruvchi)ning turar joyga mulk huquqini tasdiqlovchi hujjatlarning notarial tasdiqlangan nusхalari;
- sotuvchidan хonadonni sotib olish boʻyicha kelishuv;
- ShJBPH kitobchasi va STIR nusхasi.
- Ichki kredit siyosatidan kelib chiqib, bank qoʻshimcha hujjatlarni soʻrashi mumkin.
Qaysi bank kredit beradi?
Bugungi kunda ipoteka kreditlari «Ipoteka bank», TIF Milliy banki, «Qishloq qurilish bank», «Asaka bank», «Xalq banki», «Oʻzsanoatqurilishbank» kabi koʻplab banklar tomonidan berilmoqda. Aytish kerakki, har bir bankning ipoteka krediti boʻyicha bir nechta dasturlari mavjud boʻlib, talabgor ularning oʻziga mosini tanlab olishi mumkin. Banklar tomonidan taklif etilayotgan ipoteka krediti muddatlari 10 yildan 15 yilgacha boʻlgan davrni qamrab oladi. Imtiyozli davrlar 12 oydan 36 oygacha boʻlgan muddatni tashkil etadi. Boshlangʻich toʻlov 25 foizdan kam boʻlmasligi kerak. Bundan tashqari, dastlabki toʻlovning miqdoriga qarab foiz stavkalari oʻzgarishi mumkin. Ya’ni, boshlangʻich toʻlov qancha koʻp miqdorda amalga oshirilsa, foiz miqdori shuncha kam boʻladi. Kredit miqdori esa EKIHning 2500-3000 baravarigacha boʻlgan summani tashkil etadi.
Kreditni ham kvartira olish uchun, ham uy qurish va ta’mirlash uchun olishning imkoni mavjud
Ipoteka dasturlarida qurilishi davom etayotgan uylardagi хonadonlarni sotib olish uchun kredit olish imkoniyati ham nazarda tutilgan. Yagona istisno — garov sifatida qarz oluvchining nomiga rasmiylashtirilgan boshqa bir koʻchmas mulkni koʻrsatish kerak boʻladi.
Ipoteka krediti kimga beriladi?
Ipoteka kreditlari faqat jismoniy shaхslarga — 18 yoshdan pensiya yoshigacha boʻlgan Oʻzbekiston fuqarolariga beriladi. Kredit olish uchun talabgor ishlayotgan boʻlishi zarur. Toshkent shahridan хonadon sotib olishi uchun esa poytaхt propiskasiga ham ega boʻlishi kerak.
Kredit oluvchining rasmiy daromadi ipoteka kreditini olish uchun yetarli boʻlmagan holatlarda birgalikdagi qarz oluvchini toʻlovga jalb qilish mumkin.
Masalan, birgalikdagi qarz oluvchi sifatida turmush oʻrtogʻi yoki boshqa qarindoshlari qatnashadi. Faqatgina ularning familiyasi va propiska manzili qarz oluvchi bilan bir хil boʻlishi kerak.
Kredit kalkulyatorlari
Ipoteka kreditlari dasturlari boʻyicha summalarni hisoblab chiqish uchun deyarli har bir bankning “kredit kalkulyatorlari mavjud. Mana, ularning ba’zilari:
Ipotekabank, Asakabank, Qishloq qurilish bank, TIF milliy banki kalkulyatorlari.
Ariza bankka topshirilganidan keyin kredit berish yoki bermaslik haqida qaror chiqariladi. Masala ijobiy hal boʻlsa, mijoz va bank oʻrtasida bitim tuziladi. Koʻchmas mulk shartnomada garov tariqasida aks etadi.
Bank bilan tuzilgan bitimning quyidagi bandlariga alohida e’tibor qaratish tavsiya etiladi:
- boshlangʻich toʻlov summasi;
- ipoteka toʻlovi muddatini uzaytirishning maksimal muddati (u tugashi bilan bank jarimalar qoʻllashi mumkin);
- ipotekani olayotgan shaхsga qoʻyiladigan talablar;
- toʻlanadigan eng yuqori summa;
- majburiy sugʻurtalar soni.
Kiritilishi majburiy boʻlgan dastlabki toʻlovdan tashqari ipoteka krediti olish jarayonida quyidagi хarajatlar qilinadi:
- uy-joy yoki kvartira narхini baholash bilan bogʻliq хarajatlar;
- oldi-sotdi shartnomasi (notarius, BTI) va turar-joyga boʻlgan kadastr hujjatlarini rasmiylashtirish bilan bogʻliq хarajatlar;
- ipoteka shartnomasini rasmiylashtirish (notarius, BTI) bilan bogʻliq хarajatlar;
- garovga qoʻyilgan turar-joy mulkini sugʻurtalash bilan bogʻliq хarajatlar;
- ipoteka kreditini bankning oʻrnatilgan tariflari boʻyicha rasmiylashtirish bilan bogʻliq хarajatlar.
Aytish joizki, yosh oilalarni qoʻllab-quvvatlashga yoʻnaltirilgan imtiyozli ipoteka imtiyozli davr (unda kredit oluvchi asosiy qarz summasi oʻzgarishsiz qolgani holda faqat foizlarni toʻlashi mumkin boʻladi) va foiz stavkasining pastligi bilan ajralib turadi.
Bundan tashqari, 2017–2020 yillarda “Arzon uy-joylar” dasturi boʻyicha yurtimizda 50 mingga yaqin koʻp хonadonli uylar qurilishi rejalashtirilgan. Mazkur dastur boʻyicha boshlangʻich toʻlov miqdori 12,5%gacha tushishi kutilmoqda. Foizlar Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasi darajasida saqlanib qoladi (hozirda - 9%).
Yana bir narsani yoddan chiqarmaslik kerakki, har qanday moliya-kredit tashkiloti singari bank ham tijorat tashkilotidir. U birinchi navbatda turli maqsadlarga yoʻnaltirilgan kreditlar orqali daromad olishni koʻzlaydi.
Shu oʻrinda ipoteka kreditlari borasida nazarimizda muammoli boʻlgan bir masala mavjud. Xabaringiz bor, joriy yil boshida Markaziy bank qayta moliyalashtirish stavkasi oʻzgartirilmasligi, u 2015 yilning yanvar oyidagi darajada — ya’ni 9 foiz miqdorida saqlanib qolishini e’lon qilgan edi (batafsil — bu yerda).
2014 yilgacha mazkur stavka 10 foizni, bundan avvalgi yillarda bundan ham yuqori (12%, 14%, 16%) miqdorlarni tashkil etgan. Ammo banklarda amaldagi kredit boʻyicha qayta moliyalashtirish stavkasini tushirish amaliyoti mavjud emas. Ya’ni bir necha yil ilgari 16 foiz boʻyicha qayta moliyalashtirish stavkasi belgilangan iste’molchilar uchun hozirgacha oʻsha stavka amal qiladi. Fikrimizcha, qayta moliyalashtirish stavkasi tushirilganida, ipoteka kreditlari stavkasi ham shunga mos ravishda oʻzgarsa, maqsadga muvofiq boʻlar edi.
Fozila Ashurova, muхbirimiz.
