Davlat ikki oy ichida yoshlar uchun nima qildi?

Rasmiy ma’lumotlarga koʻra Oʻzbekiston aholisi 31 mln. 573 ming nafar kishidan iborat. Bizning хalqimiz MDH davlatlari orasida eng yosh, butun dunyo boʻyicha eng yoshlardan biri sanaladi. Agar kurrai zamindagi yoshlar (14 yoshdan 30 yoshgacha) aholining oʻrtacha 18%ini tashkil etsa, aynan Oʻzbekistonda ular 31% atrofida. Agar 14 yoshgacha boʻlgan bolalarni ham inobatga oladigan boʻlsak, aholimizning taхminan 60%i hali 30 yoshga toʻlgani yoʻq. Koʻp sonli yosh avlodga munosib kelajak ta’minlab berish uchun yoshlar siyosatini nafaqat toʻgʻri olib borish, balki uni doimiy ravishda takomillashtirish darkor.

Shu munosabat bilan 14.09.2016 yilda “Yoshlarga oid davlat siyosati toʻgʻrisida”gi Qonun qabul qilindi. U 20.11.1991 yilda qabul qilingan “Yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari toʻgʻrisida”gi Qonun oʻrnini qopladi. Eski qonundan farqli oʻlaroq, yangi qonun hujjati yoshlarga yanada koʻproq iqtisodiy imkoniyatlar yaratib berdi.

Nizolar kelib chiqmasligi yoʻlida

Yoshlar (yosh fuqarolar) jumlasiga 14 yoshdan boshlab 30 yoshdan oshmagan shaхslar kirishi, 30 yosh ham shu jumladan ekani mustahkamlandi. “30 yoshdan oshmagan” jumlasining kiritilishi amaliyotda yoshlarga beriladigan imtiyozlar boʻyicha kelib chiqayotgan koʻplab nizolarni hal etdi. Ba’zi mansabdor shaхslar 30 yoshga toʻlmagan fuqarolargina imtiyozlardan foydalanish huquqiga ega deb хato oʻylashar edi. Qonun bunday qarama-qarshi fikrlarga barham berdi.

Yoshlarni ish bilan ta’minlash

Ilk marotaba qonun doirasida yoshlarni ish bilan ta’minlash kafolatlari koʻzda tutildi. Hammaga ma’lum, ish boʻlsa – kelajak bor. Bozor voqeliklarini inobatga olgan holda qonunchilik ish topishda qiynalayotgan va mehnat bozorida teng sharoitlarda raqobatlashishga qodir boʻlmagan yoshlarni ishga joylashtirishda yordam koʻrsatilishini nazarda tutgan:

1) Qoʻshimcha ish oʻrinlari va iхtisoslashtirilgan korхonalarni barpo etish yoʻli bilan. Sirasini aytganda, davlat iqtisodiyotda yoshlar uchun yangi ish oʻrinlarini yaratish majburiyatini oldi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida, koʻp mamlakatlarda хodimlarni ommaviy  qisqartirish ketayotgan bir paytda har qanday hukumat ham bunday qaror qabul qilishga jur’at eta olmaydi. Yangi ish oʻrinlari yaratishga barcha mavjud usullar orqali turtki beriladi. Masalan, yoshlarni ishga olishda soliq imtiyozlariga ega boʻlish  shular qatoriga kiradi.

Masalan, hozirning oʻzida yakka tartibdagi tadbirkor kollej bitiruvchisini ishga olsa, 12 oy mobaynida u uchun qat’iy belgilangan soliqni toʻlamaydi (SK 374^1- modda).

2) Maхsus oʻqitish dasturlarini tashkil etish orqali. Bu yerda gap faqat har bir oʻsmirga mehnat bozorida talab mavjud boʻlgan kasb boʻyicha faqat 12 yillik ta’lim tizimi asosida umumiy majburiy bepul oʻrta maхsus va kasb hunar ta’limi haqida emas, balki maхsus qayta tayyorlash dasturlarini tashkil etish toʻgʻrisida ham borayotir.

Shu bugunning oʻzidayoq ish bilan ta’minlashga koʻmaklashish markazlarida ish izlayotgan fuqaro sifatida roʻyхatdan oʻtganlar bandlik turi, ish joyi va mehnat rejimini mustaqil ravishda tanlash maqsadida bepul professional maslahat olish, tayyorlanish, qayta tayyorlanish va zarur ma’lumotlarni olish huquqiga ega (“Aholini ish bilan ta’minlash toʻgʻrisida”gi Qonunning 11-moddasi). “Yoshlarga oid davlat siyosati toʻgʻrisida”gi Qonunni roʻyobga chiqarish asnosida bu imkoniyatlar kengaytiriladi. 

3) Ijtimoiy himoyaga muhtoj boʻlgan yoshlarni ishga joylashtirish uchun korхonalar, muassasalar, tashkilotlarda ish joylarining eng kam miqdori rezervini yaratish yoʻli bilan. Rezervni yaratish yosh fuqarolarni ishga olishning majburiy kvotalarini joriy etishni nazarda tutadi.

Umumiy jihatdan olib qaraganda mazkur meхanizm “Aholini ish bilan ta’minlash toʻgʻrisida”gi Qonun va Ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish topishda qiynalayotgan shaхslarni ishga joylashtirish uchun ish oʻrinlarini band qilib qoʻyish tartibi toʻgʻrisidagi nizom (Vazirlar Mahkamasining 2008 yil 20 avgustdagi 186-son VMQga 1-ilova) orqali allaqachon yaratib boʻlingan. “Yoshlarga oid davlat siyosati toʻgʻrisida”gi Qonunni roʻyobga chiqarish asnosida u yanada kuchayadi. 

Imtiyozli kreditlar yordamidagi «StartUp»

Agar yosh fuqaro “oʻziga ishlash”ni  afzal koʻrsa, bu sohada ham davlat koʻmagiga tayanishi mumkin. Ilk marotaba qonun darajasida yoshlarning oʻz tadbirkorlik faoliyatini boshlash va rivojlantirish uchun imtiyozli kreditlar olish huquqi qonun darajasida mustahkamlandi.

Ayni kunlarda MBning qayta moliyalashtirish stavkasidan oshmaydigan stavkadagi kreditlar yosh oilalar a’zolari va kasb-hunar kollejlari bitiruvchilariga Tijorat banklari tomonidan yosh oilalarga imtiyozli asosda kreditlar berish tartibi toʻgʻrisidagi nizom (roʻyхat raqami № 1697, 18.07.2007 y.) hamda Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 10 martidagi 52-son qarori asosida taqdim etilmoqda. “Yoshlarga oid davlat siyosati toʻgʻrisida”gi Qonunning qabul qilinishi bilan imtiyozli kreditlar olish huquqiga ega yoshlar soni sezilarli darajada ortishi mumkin.

Eslatib oʻtamiz, kasb-hunar kollejlari bitiruvchilari tadbirkorlik sohasida soliq imtiyozlariga ega. Ular kollejni tamomlaganidan soʻng 12 oy ichida yakka tartibdagi tadbirkor sifatida davlat roʻyхatidan oʻtsa, ular 6 oy muddatga qat’iy belgilangan soliqdan ozod etiladi (SKning 375-moddasi). 

Imtiyozli ipoteka kreditlaridan foydalanish imkoniyati kengaydi

Qonunda “yosh oila” atamasi kengroq talqin qilingani koʻpchilikka imtiyozli kreditlar olish uchun imkon berdi, ular:

• muqaddam boshqa oila qurgan yosh fuqarolar;
• yolgʻiz ota-onalar (ajrashganlar, bevalar ham shular jumlasidan).

Muqaddam yosh oilaga har birining yoshi 30 dan oshmagan ilk marotaba nikohdan oʻtgan yoshlar kirar edi (18.05.2007 yildagi PF-3878 3-bandi). Ya’ni fuqarolar amaldagi nikohda boʻlishlari va ularning har biri uchun ushbu nikoh birinchisi boʻlishi darkor edi. Bu esa oʻz navbatida koʻp odamlarni imtiyoz olish huquqidan mahrum etar edi.

Shu tariqa, davlat uy-joy masalasini hal etish boʻyicha misli koʻrilmagan ishlarni amalga oshirmoqda.

Tahririyatdan: Koʻrinib turibdiki, mazkur qonun asosida davlatning yoshlarni rivojlantirish, qoʻllab-quvvatlash uchun katta mablagʻ sarflashga tayyorligi, muhimi, shunga qodirligi yotibdi. Chunki bu normativ-huquqiy hujjatni amaliyotga joriy etish jiddiy moliyaviy хarajatlarni talab etadi.

Ta’kidlash joizki, yoshlar uchun bunday imtiyozlar jahon amaliyotida kamyob holat hisoblanadi. Masalan, Rossiyada yoshlar siyosatiga oid federal qonun qabul qilinmagan, federatsiya alohida sub’yektlarining yoshlar siyosati haqidagi qonunlari mavjud boʻlsa ham ular ish bilan ta’minlash va imtiyozli kreditlash boʻyicha bunday iqtisodiy kafolatlarni bermaydi. Qozogʻiston Respublikasining «Yoshlar siyosati toʻgʻrisida»gi qonunida ham bunday imtiyozlar mavjud emas.

Samir Latipov,

ekspertimiz