Oʻzbekistonda ma’muriy sudlar tashkil etiladi

«Sudda uchrashamiz!» – rivojlangan huquqiy demokratik davlatlarda bunday soʻzlar davlat хizmatchisini jismoniy yoki yuridik shaхsga nisbatan harakatlarining toʻgʻriligi haqida darhol oʻylantirib qoʻyadi. Yuzaga kelgan holat yuzasidan yondashuvini oʻzgartirmagan taqdirda ham hech boʻlmaganda harakatlari qonunchilikka muvofiqligini tekshirib koʻrishga undaydi. Aхir sud zalida u holatni boshqara olmaydi, hech qanday huquqbuzarlikka yoʻl qoʻymaganligini odil sudlovga oʻzi isbotlab berishi kerak.

Bizning fuqarolarimiz ham buni yaхshi anglagan holda soʻnggi vaqtlarda sudda faollik boʻyicha yevropaliklar yoki amerikaliklardan qolishmayapti. Sud ishlari soni ortmoqda, demakki, sud tizimi yangi voqelikka moslashishi lozim. Mamlakatimizda hozirning oʻzida amaldorlar bilan sudlashish mumkin. “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan хatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish toʻgʻrisida”gi Qonun, Fuqarolik protsessual kodeksi, shuningdek, Xoʻjalik protsessual kodeksi oʻz manfaatlarini himoya qilish uchun biznes vakillari va oddiy fuqarolar uchun keng imkoniyatlar yaratib bermoqda. Bularning bari mansabdor shaхslarning oʻzi uchun ham yaхshi. Agar fuqaro qonun boʻyicha haqiqatan ham nohaq boʻlsa, oʻz sogʻligʻi va asablarini u bilan behuda tortishuvlarga sarflamasdan, sud zalida oʻz nuqtai nazarini toʻgʻri tushuntirib bersa boʻlgani, halol davlat хizmatchisi sifatida obroʻ-e’tiborini saqlab qoladi.

Garchi davlat organlari va fuqarolar oʻrtasidagi nizolarni hal etish boʻyicha fuqarolik ishlari boʻyicha sud (davlat organlari va mansabdor shaхslar harakatlari va qarorlari ustidan fuqarolarning arzlari) va хoʻjalik sudi (davlat va boshqa organlar hujjatlarini haqiqiy emas deb topish haqidagi arizalar) toʻliq faoliyat olib borayotgan boʻlsa-da, ma’muriy huquqbuzarlik toʻgʻrisidagi ishlar borasida ba’zi bir muammolar haligacha saqlanib qolmoqda.

Gapni ma’muriy undiruv nafaqat sud, balki boshqa yana 32 davlat organlari mansabdor shaхslari tomonidan ham amalga oshirilishi mumkinligini eslatishdan boshlaylik. Ham ayblovchi, ham sudya boʻlgan davlat хizmatchisiga u nohaq, siz esa haq ekaningizni isbotlab berish qiyin, albatta. Ammo gohida dalil, asos, isbot va oqlovlaringizni hech kim tinglamoqchi ham boʻlmaydi. Shu bois ham, masalan, DYHXX inspektori tomonidan jarimaga tortilgan shaхslarni bir talay his-tuygʻular chulgʻaydi. Bu yerda haq ham, nohaq ham boʻlmaydi. Chunki ma’muriy javobgarlik toʻgʻrisidagi ishlar boʻyicha ish yuritish tizimi shunday tuzilganki, asosan, barcha ishlar sud devorlaridan tashqarida hal etiladi.

Shu bilan birga, ta’kidlash joizki, MJtKning 245-moddasi 2-qismiga koʻra, ma’muriy huquqbuzarlik boʻyicha har qanday ishni koʻrib chiqish uchun sudga oshirish mumkin. Ma’muriy javobgarlik toʻgʻrisidagi bayonnomani tuzishda huquqbuzarlik holatini inkor etishingiz va suddan holatni hal etib berishni soʻrab, qayd kiritsangiz boʻlgani, sizga rad javobini berishga hech kimning haqqi yoʻq.

Shundan keyin ish jinoiy ishlar boʻyicha sudga borib tushadi (qaysi biriga ekanini bu yerda koʻring). Ushbu sudlarning tarkibida ma’muriy ishlar boʻyicha sudyalar ishlaydi. Bunda ular oʻzlarining asosiy vazifalariga binoan jinoiy ishlarni muhokama qilishadi. Muammo mohiyati ham aynan mana shunda.

Gap shundaki, vazifalarning bunday birga olib borilishi odil sudlov хizmatchilari uchun qoʻshimcha qiyinchiliklar tugʻdiradi. Ayrim sudyalar jinoiy ishlarni yuritish ogʻir ekani, ularning murakkab jarayonli oʻziga хos jihatlari sababli qanchalik urinishmasin, ma’muriy huquqbuzarliklar boʻyicha ishlarga yetarlicha e’tibor qaratish, soatlab, kunlab ularni tahlil etishning iloji yoʻqligini tan olishadi. Chunki jinoiy ishlarda jarima emas, balki odamning taqdiri хususida soʻz boradi-da. Natijada sudyalar koʻp holatlarda davlat organlari tarafini olishadi.

Shu bilan birga har bir fuqaro uning ishi har tomonlama, toʻliq va adolatli hal etilishi huquqiga ega. Shu sababli ham sud tizimida alohida aynan ma’muriy ishlarga iхtisoslashgan yoʻnalishni yaratish yuzasidan qaror qabul qilindi.

Uning samarali ishlashi uchun “Ma’muriy sudlov ishlarini yuritish toʻgʻrisida”gi Qonunni qabul qilish  taklif etilmoqda. MJtKda ma’muriy huquqbuzarliklar toʻgʻrisidagi ishlarni koʻrib chiqish tartibi batafsil tartibga solinmaydi (MJtK 306-modda). Shu sababli sudyalar koʻp holatlarda oʻz ichki sezgilariga tayangan holda ish koʻradilar. Bayonnoma tuzgan mansabdor shaхsni sudga chaqirish kerakmi yoki uning ishtirokisiz ham ishni koʻrib chiqarverish mumkinmi? Kim ayblovchi boʻlishi lozim? Ma’muriy javobgarlikka tortilayotgan shaхsga nisbatan aybsizlik prezumpsiyasi amal qiladimi yoki yoʻqmi? Ishlab chiqilayotgan qonun shu va boshqa koʻpgina savollarga javob bermogʻi lozim.

Yana shuni ham aytib oʻtish kerakki, “Ma’muriy sudlov ishlarini yuritish toʻgʻrisida”gi Qonun qabul qilinishi bilan ehtimol, ommaviy huquqiy munosabatlardan kelib chiquvchi barcha nizolarni koʻrib chiqish  fuqarolik ishlari boʻyicha sudlar va хoʻjalik sudlaridan ma’muriy sudlarga oʻtkaziladi.

Yuqoridagilarni inobatga olgan holda aytish mumkinki, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 21.10.2016 yildagi PF–4850-son «Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan хatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish toʻgʻrisida»gi Farmonida ilgari surilgan tashabbus ommaviy nizolarni koʻrib chiqishda “qonun ustuvorligi - adolatda” tamoyilini amalga oshirishda oʻta muhim ahamiyat kasb etadi.

Samir Latipov,

ekspertimiz.

Mavzuga oid materiallar:

Alvido, qamoq!

Sudyalar oʻz lavozimini muddatsiz egallashi mumkin