Бироқ, ўзини ўзи банд қилиш амалиётини, шу жумладан фуқароларнинг мурожаатларини ўрганиш ва таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, ушбу институтнинг 4 йиллик фаолияти давомида қонунчилик даражасида ҳал этилиши талаб этиладиган кўплаб саволлар ва бўшлиқлар тўпланиб қолган.
Бу ҳақда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати аъзоси Малика ҚОДИРХОНОВА қуйидагиларни сўзлаб берди:
– 2020-2023 йилларда Ўзбекистонда 2,5 миллион нафардан ортиқ фуқаро (улардан 1,1 миллион нафари аёллар) ўзини ўзи банд қилган шахс сифатида рўйхатдан ўтган. Улар 100 дан ортиқ фаолият турлари билан шуғулланиш ҳуқуқига эга.
Бандликнинг ушбу шаклида бир қанча афзалликлар мавжуд:
- ўзини ўзи банд қилган шахсларга ижтимоий солиқ тўлаш шарти билан меҳнат стажи ҳисобланади, бу эса кафолатланган пенсияга умид қилиш имконини беради;
- даромад тўғрисида маълумотнома олиш ва банк кредитлари ҳамда солиқ имтиёзларидан фойдаланиш имконияти мавжуд;
- ноқонуний фаолият учун солиқ органларидан жарималардан қўрқмаслик мумкин.
Лекин муаммолар ҳам бор.
Биринчидан, ўзини ўзи банд қилишнинг моҳияти ва аҳамияти бўйича тушунтириш ишларининг етарли эмаслиги туфайли ўзини ўзи банд қилган шахс сифатида рўйхатдан ўтган шахсларнинг ижтимоий солиқ тўлаш даражаси паст бўлиб қолмоқда. Хусусан, 2,5 миллион нафардан ортиқ ўзини ўзи банд қилган шахслардан фақат 13 фоизи (336 минг) ижтимоий солиқ тўлаган. Бу эса фақат улар ижтимоий ҳимояга, яъни қарилик пенсиясини олиш ҳуқуқига эга бўлишини англатади. Бу камбағалликнинг қўшимча хавф омили ҳисобланади.
Иккинчидан, ўзини ўзи банд қилган шахслар томонидан тўланадиган ижтимоий солиқ миқдорини белгилашда қонун ҳужжатларида баъзи номувофиқликлар мавжуд. Хусусан, СКнинг 408-моддасига кўра, меҳнат стажини ҳисоблаш учун ўзини ўзи банд қилган шахслар йилига камида БҲМнинг бир баравари миқдорида ижтимоий солиқ тўлашлари керак. Аҳоли бандлиги тўғрисидаги қонуннинг 36-моддасида эса бу миқдор БҲМнинг 50 фоизидан кам бўлмаслиги белгиланган. Бу ҳуқуқни қўллаш амалиётида тушунмовчиликлар ва муаммоларни келтириб чиқаради.
Хусусан, ўзини ўзи банд қилган шахслар БҲМнинг бир бараваридан кам миқдорда солиқ тўлаган тақдирда, тегишли йил учун меҳнат стажи ҳисобланмайди. Шу билан бирга, бундай ҳолатда солиқ тўловчига тўланган ижтимоий солиқ суммасини қайтариш амалиёти шакллантирилмаган.
Масалан, 2023 йилда Тошкентда ўзини ўзи банд қилган фуқароларнинг 70,7 фоизи БҲМнинг бир бараваридан кам миқдорида солиқ тўлаган ва уларга тегишли йил учун меҳнат стажи ҳисобланмаган. Худди шундай ҳолат бошқа ҳудудларда ҳам кузатилган. Айни пайтда, фуқароларга ҳисобга олинмаган солиқ суммаси қайтарилмади.
Учинчидан, СК 408-моддаси талабларига кўра, ўзини ўзи банд қилган шахслар жорий йилнинг 1 декабригача ижтимоий солиқ тўлашлари керак. Бироқ амалиётда баъзи ўзини ўзи банд қилган шахслар бу санадан кейин (31 декабргача) солиқ тўлаганлари туфайли солиқ тегишли тарзда ҳисобга олинмаган. Ва яна бир бор сумма қайтарилмади ва кейинги давр ҳисобига ҳам ўтказилмади.
Сўнгги уч йилдаги динамикани кузатадиган бўлсак, 2021 йил декабрь ойида ўзини ўзи банд қилган шахс сифатида рўйхатдан ўтганлар сони 52 157 нафарни ташкил этган бўлса, 2022 йилнинг шу даврида 155 954 нафар кишини, 2023 йилнинг охирги ойида эса бу рақам 173,6 минг нафар кишини ташкил этди. Улардан 70 минг нафар киши айнан 1 декабрдан 31 декабргача бўлган даврда ижтимоий солиқ тўлаган. Мутахассисларнинг фикрича, бу рақам кейинги йилларда ҳам шу суръатда ўсиб бориши кутилмоқда.
Тўртинчидан, амалдаги қонунчиликка кўра, 2022 йил 1 ноябрдан меҳнатга лаёқатли аҳолини рўйхатга олиш ва ҳисобга олиш тартиби жорий этилган. Унга кўра, 55 ёшга тўлган аёллар ва 60 ёшга тўлган эркаклар солиқ органларининг электрон тизимида ўзини ўзи банд қилган шахс сифатида рўйхатдан ўта олмайдилар, чунки улар пенсия ёшига етган ҳисобланади. Бу ёшга кўра пенсия тайинлаш учун меҳнат стажи етарли бўлмаган ҳолларда ўзини ўзи банд қилиш орқали меҳнат стажи олиш имкониятини чеклайди. Ҳолбуки, қонунчиликка кўра, уларда 7 йиллик стажгача бир неча кун етишмаса ҳам, ёшга доир пенсия аёлларга 60 ёшдан, эркакларга 65 ёшдан тайинланади.
Муаммони қандай ҳал қилиш мумкин
Биринчи навбатда қонун ҳужжатларидаги юқорида қайд этилган номувофиқликларни қонунчилик даражасида бартараф этиш ва ўзини ўзи банд қилган шахслар учун ижтимоий солиқнинг ягона миқдорини белгилаш лозим. Ўзини ўзи банд қилган шахслар томонидан тўланган ижтимоий солиқ суммаси белгиланган миқдорга мос келмайдиган ва бир йиллик меҳнат стажини ҳисоблаш имконини бермайдиган ҳолларда қуйидагилар таклиф этилади:
- иш стажини мутаносиб равишда ҳисобга олиш (тўланган солиқ суммасини ҳисобга олган ҳолда стаж ойларини ҳисобга олиш)
ёки
- солиқ тўловчига тўланган сумма қайтарилишининг ҳуқуқий механизмларини жорий этиш.
Шу билан бирга, пенсия ёшига яқин ва пенсия ёшидаги фуқароларга ўзини ўзи банд қилиш орқали ишлаш имкониятини бериш таклиф этилмоқда. Бунинг учун фуқароларни тегишли мақомни олиш учун рўйхатга олишда ёш чекловларини бекор қилиш зарур.
Шунингдек, ижтимоий солиқ тўлаш муддатларини қайта кўриб чиқиш ва бутун календарь йили давомида тўлаш имкониятини бериш зарур. Пенсия жамғармаси деярли ҳар йили Иқтисодиёт ва молия вазирлигига шундай таклиф юборади, лекин муаммо ҳал этилмаяпти.
Ушбу соҳада мавжуд бўлган бу ва бошқа муаммоларни ҳал қилиш учун тегишли вазирлик ва идораларнинг, шунингдек, солиқ хизмати, иқтисодиёт ва молия соҳасидаги экспертларнинг биргаликдаги иши талаб этилади – токи Ўзбекистонда ўзини ўзи банд қилиш тизими меҳнат бозорида ижтимоий ҳимоя ва норасмий бандликка қарши курашнинг ҳақиқатан ҳам самарали воситасига айлансин.
